Tại nhà mồ có một cặp nam nữ đang giao hoan..!

Nhà Mồ, và Tượng Mồ, là mảng đặc sắc của văn hóa cổ truyền Tây Nguyên. Trong thời gian gần đây, truyền thống dựng nhà mồ-tượng mồ chỉ còn thấy tập trung ở các dân tộc Ba na, Ê đê, Gia rai, Mnông, Xơ Đăng.

Nhà mồ được xây trùm trên nấm mộ và là trung tâm của lễ bỏ mả. Nhà mồ có nhiều loại khác nhau. Trang trí nhà mồ thường sử dụng 3 màu: đen, đỏ và trắng....(còn tiếp)

 

Tượng hình người ôm mặt

 

Lớp tượng ôm mặt gồm có 5 bức, trong đó có 4 bức được chôn ở bốn góc nhà mồ, mặt tượng quay theo 4 hướng đông, tây, nam, bắc, riêng mặt phía đông của ngôi nhà mồ có thêm 1 tượng ở chính giữa hàng rào. Tượng ôm mặt (kra-kôm), tư thế ngồi xổm, hai khuỷu tay chống lên hai đầu gối và hai bàn tay ôm lấy má.

 

Theo các tài liệu nghiên cứu, lớp tượng này được coi là lớp tượng cổ nhất. Những người địa phương gọi tượng là kra-kôm; kra theo tiếng Gia-rai nghĩa là "con khỉ", theo đồng bào giải thính đó chính là nô lệ (hlun) thường được chôn theo người chết, sau này người ta không chôn theo nô lệ nữa mà thay thế bằng tượng gỗ. Theo giai thoại kể lại: trong xã hội cổ truyền của người Gia-rai có một số tù trưởng hùng mạnh có quyền bắt và nuôi nô lệ trong nhà, những nô lệ này cũng chỉ được coi như vật ngang giá như những đồ vật khác, và khi người tù trưởng chết, nô lệ cũng được chôn theo như đồ tuỳ táng.

 

Có một cách giải thính khác của tiến sỹ Ngô Văn Doanh về lớp tượng này khi ông dựa vào tư thế của bức tượng hình người ôm mặt, ông cho rằng đó là "những sinh linh ngồi trong tư thế bào thai".

 

Có một cách giải thích khác là: Theo phong tục, khi chưa làm lễ bỏ mả cho người chết, hàng ngày người thân trong gia đình phải mang cơm, nước ra mộ để nuôi mả, nghĩa là đem cơm nước cho người chết ăn, uống. Người thân ngồi khóc, kể lại những kỷ niệm của người chết khi còn sống. Lúc khóc người ta thường ngồi xổm, hai tay chống hai đầu gối, bàn tay ôm lấy má của mình, tư thế này được coi là phổ biến trong bất cứ khu nghĩa địa nào của người Gia-rai ở Tây Nguyên. Việc thăm nuôi mả chỉ được kết thúc khi người ta tiến hành nghi lễ bỏ mả để giải thoát cho ma của người chết về với tổ tiên. Để chuẩn bị cho cuộc chia tay vĩnh viễn đó người chủ hộ thường đẽo lấy tượng có tư thế ôm mặt rồi dựng tại nhà mồ, coi nó như một người trong gia đình, hàng ngày vẫn đến thăm nuôi, ngồi bên mộ buồn khóc người đã chết.

 

Lớp tượng thứ 2

 

Lớp tượng liên quan đến tín ngưỡng phồn thực với nhiều dạng như: nam nữ giao hợp; đàn ông đàn bà khoe bộ phận sinh dục...

Hàng rào mặt phía đông của nhà mồ này có: 3 cặp nam nữ giao hợp (đơ-mơi-tui sang), 1 tượng đàn bà chửa (gra-bor-bi-mau cây), mặt phía tây có: 1 tượng đàn bà chửa, một tượng đàn ông khoe dương vật (rúp-dak-kơng), 1 tượng phụ nữ cởi truồng (gra-lâu-hyôn), mặt phía nam: 1 tượng đàn bà chửa, mặt phía bắc có: một tượng đàn bà ở truồng, 1 đàn ông khoe dương vật.

 

Trước đây những nghiên cứu về Tây Nguyên cho thấy, trên các cột kút và cột klao ở nhà mồ thuộc nhóm Gia-rai khác thường có trang trí cặp ngà voi tượng trưng cho cặp vú, dưới cặp vú – ngà voi thường được khắc hình âm vật cách điệu dưới dạng các hình hoa thị, chữ thập, cũng trên các cặp cột này luôn luôn có hình cặp đùi, háng, bẹn và âm hộ bà Hơkroih, biểu tượng của phồn thực của cư dân nông nghiệp.

 

Những cặp tượng nam nữ giao hoan được khắc họa một cácch tự nhiên với nhiều tư thế, tư thế nào cũng mang tính chủ động. Xuất phát từ trực quan, từ mối liên hệ nhân quả của các sự kiện, hiện tượng trong cuộc sống, sau khi khắc họa những cặp tượng giao hợp của đôi nam nữ, người thợ Gia–rai đã đẽo tượng đàn bà chửa thể hiện hệ quả tất yếu của hoạt động tính giao.

 

Những bức tượng nam nữ giao hợp, nam nữ phô bày bộ phận sinh dục, đàn bà chửa được chôn ngay trên mộ của người chết, không đơn thuần chỉ là để làm cho không khí nhà mồ thêm vui nhộn trong buổi lễ bỏ mả như cách giải thích của một số người Gia-rai, mà nó còn gắn liền với một niềm tin về sự chấm dứt của cái chết và sự bắt đầu của một cuộc sống mới, vượt lên cái chết là những hoạt động nhằm sinh sôi nảy nở cuộc sống mới, tạo ra những mầm mống phôi thai của một cuộc sống mới.

 

Cho nên, không có gì đáng ngạc nhiên, trong những đêm diễn ra lễ hội bỏ mả, theo một số người già đã từng tham gia lễ hội bỏ mả cánh đây mấy chục năm cho biết, từng là những đêm hoàn toàn tự do đối với nam nữ chưa vợ chồng. Lễ hội bỏ mả còn được coi như ngày giải phóng đối với đàn ông goá vợ, đàn bà goá chồng thoát khỏi sự ràng buộc vợ-chồng với người đã chết, sau lễ hội này người ta có thể kết hôn với người khác mà không sợ phạm vào điều cấm kỵ của luật tục. Đúng như nhận xét: "đây là thời điểm giao thoa giữa Chết và Sống, từ Chết trở về với Sống, giữa cảnh Chết mà chuẩn bị cho cuộc Sống. Cũng vậy, về đôi nam nữ trần truồng thường chiếm vị trí quan trọng nhất giữa các tượng bao quanh "nhà ma"

 

Lớp tượng thứ 3

 

Tượng người mặt dài (nuih-ha-bok-ró). Tượng được thể hiện với hình dáng người không có thân, cổ hình cây rau dớn (ktoanh), khuôn mặt được đẽo dài.

Người ta cho biết bức tượng này chính là biến thể của bram, người được hoá trang và rời khỏi nhà mồ cuối cùng trong lễ hội bỏ mả. Theo phong tục địa phương bram thường là hai thanh niên khỏe mạnh, mặc áo lá chuối, trát đầy bùn đầy người, đầu cắm lông chim, luôn nhảy múa quanh nhà mồ. Vì theo quan niệm của người Gia-rai bỏ mả là ngày vui cuối cùng với người chết, ngày vui sắp hết, người ta sợ ma (a-tâu) sẽ theo người thân về làng phá rối cuộc sống yên lành của người sống, nên dân làng đã hoá trang ra những hình người bram gớm ghiếc để ma sợ hãi, không nhận ra người thân, người cùng làng mà theo về.

 

Những bram này phải rời khỏi nhà mồ trước khi Mặt Trời lặn vì ở cõi âm ngày là đêm, ánh sáng trên cõi dương chưa kịp tắt thì vẫn là đêm tối mông lung ở cõi âm, vì vậy mà ma cũng chẳng nhớ đường trở về làng của người sống. Sau cùng để cho thật sự yên tâm, phòng tránh khả năng ma theo người về làng quấy phá người sống, trong khi đẽo tượng người ta đẽo lấy một hình người mặt dài mô phỏng hình ảnh của bram rồi chôn ở nhà mồ, coi tượng bram như một thứ bùa áng ngữ lối về của ma.

 

Các tượng khác

 

Là lớp tượng ra đời muộn hơn, tượng diễn tả những sinh hoạt thường ngày của người dân Gia-rai. Từ cuộc sống, thông qua ngôn ngữ tạo hình, hoạt động của con người đi vào trong tác phẩm điêu khắc một cách tự nhiên, gợi cảm. Đặc biệt là những bức tượng thể hiện những hoạt động của con người trong đêm lễ hội bỏ mả.

 

Tượng cô gái chia cơm lam (gra-nhá-brơng-kuach), được gắn với bữa ăn bỏ mả truyền thống của người Gia-rai, một bữa ăn có tính cộng đồng lớn nhất. Trong bữa ăn bỏ mả, tất cả mọi người đến dự lễ đều được ăn, được uống, được mang phần về nhà mình. Từ tối hôm trước của ngày bỏ mả chính (ngày vỡ-pchă), món cam lam, hay còn gọi là món cơm nướng trong ống (brơng-kuach) thường được những cô gái Gia-rai trẻ chuẩn bị trong gùi, hoặc ôm vào lòng đem chia cho những người dự lễ bỏ mả đang nhảy múa xung quanh ngôi nhà mồ.

 

Tượng người đánh trống (poh-gơr-pah), tượng này thể hiện diễn xướng tổng hợp về âm nhạc và dân vũ của người Gia-rai. Âm nhạc trong lễ bỏ mả, lúc sắp kết thúc tiết tấu bản nhạc trở nên rộn rã trầm hùng mất đi cảm giác bi lụy.

Ngoài tượng người, tượng chim thú cũng là một chủ đề mà người Gia-rai thường đẽo khi dựng nhà mồ. Theo người dân địa phương, tượng chim chủ (kơ-poh-pôm) được coi là vua của nhà mả, mỗi khi dân làng chuẩn bị lễ bỏ mả thì chim thường bay về đậu tại khu nghĩa địa và cất tiếng kêu tu tít, tu tít, người ta coi đây là một dấu hiệu tốt lành để tiến hành nghi lễ bỏ mả cho đúng mùa.

 

Một số cụ già ở xã Iamnông kể lại theo truyền thuyết cổ làng của ma ở phía tây nơi Mặt Trời lặn (hrơilek) và vị trưởng làng là con chim ó, vị phó làng là con khỉ gió (kra-le) cai quản các ma. Do vậy ở những ngôi nhà mả người ta thường tạc tượng chim chủ này và chôn ở mặt phía tây của nhà mồ, mặt được đặt đầu người chết, và coi bức tượng chim kơ-poh-pôm như một vị thần bảo vệ lấy ngôi nhà mả, bảo vệ a-tâu.

 

Trong những năm gần đây loại hình tượng nhà mồ có nhiều thay đổi, bên cạnh những lớp tượng được coi là cổ đã xuất hiện nhiều kiểu tượng phản ánh cuộc sống mới của người Gia-rai. Người ta có thể thấy tượng lính Mỹ, tượng cô đầm, học sinh đi học, người đá bóng... với nét tạc khắc tả thực khá tinh vi. Song, bên cạnh đó lớp tượng được coi là cũ về mặt phong cách, vẫn được bảo tồn.